Dürüst medya olur mu?

Gazeteciler bizi bilgilendiriyor mu yoksa koyun gibi gütmeye mi çalışıyor?

Gazetecilik galiba dürüstçe yapılmasına imkân olmayan bir meslek. Çünkü gazetecilerin birbirine zıt işleri aynı anda icra etmeleri gerekiyor: Öğretmenlik, savcılık, soytarılık, amigoluk…

Gazeteci kendisine bilgi verebilecek herkesle iyi geçinmek için biraz politik davranmak daha doğrusu yalan söylemek zorunda. Ama aynı zamanda ondan gözü kara bir savcı gibi olayların üzerine gitmesi, iyi bir hâkim gibi dürüst,dengeli olması da bekleniyor. Bir bilim adamı gibi konuları derinlemesine irdelemesi ama sıkıcı olmadan toplumun her kesimine hitap etmesi…

Medya insanlar için hem dışarıya açılan bir pencere hem de bir ayna. Serbest piyasa kuralları yürürlükte. Gazetecilerden halkı aydınlatmaları isteniyor ama aynı zamanda da halka benzemeleri. Yoksa gazeteleri satılmıyor, TV kanalları izlenmiyor.

Meselâ akşam haberlerinde sadece “önemli” haberlerin verilmesi görülmüş şey değil. Iran’daki bir depremi Berlin hayvanat bahçesindeki anne filin ikiz doğurması takip ediyor. Dünyanın en uzun boylu adamının yeni ayakkabıları ile Türkiye’nin AB ilişkileri aynı dakikalara sıkıştırılmış. Çünkü gerçek o kadar çekici değil. Gazetecilerden izleyenleri gerçeklerden uzaklaştıracak bir bilgi(!) üretimi yapmaları bekleniyor. Halkı şaşırtacak, günlük dertlerini unutturacak bir şeyler. Başkalarının dertleri meselâ! Sıcak bir koltukta otururken sel sularında sürüklenen Brezilyalıları seyretmek gibi. Kant’ın tespiti geliyor akla: “Fırtınayı güzel bulmak için denizde olMAmak gerek”.

Onlarca önemli-önemsiz haberin peşpeşe sıcak-soğuk meze gibi sunulduğu bu yemekli akşam ayinde milletçe toplanıyor hemen her ülkede insanlar. Yüzlerini portatif Kıble’ye dönüyor ve bekliyorlar. Yazılı hali 2 dosya kağıdını arkalı önlü doldurmayacak bu bilgi(!) yığını üzerimize devriliyor her gece. Şekerli suyla duş almış gibiyiz. Iraklıların kanı Amazon nehrinin sularına karışmış.

Haberlerden 120 dakika sonra kimse hiç bir şey hatırlamıyor. Polisle çatışan gençler Fener-Cimbom maçından mı çıkmışlardı yoksa PKK yanlısı gösteriden mi? Ama ne önemi var? Yarın yeni bir haber bülteni olacak. Anlatılanlar o kadar önemli ki izleyiciler duygulanıyorlar. Ağlıyorlar tecavüze uğrayan çocuklara, şehit analarına, aylardır böbrek arayan hastalara. Ama sonra unutuyorlar. Amin Maalouf’un dediği gibi “anlık olarak herşeye hislenmek ama kalıcı olarak hiç bir şeyle ilgilenmemek”.

Sorunun kökeni nerede?

Çelişkiler listesi daha da uzun. Ama medya ile ilgili bütün zorluklar iki zıt kutupta yoğunlaşıyor: Bilgi ve mesaj. İlk bakışta aynı/tamamlayıcı gibi görünen bu iki kutup gerçekte birbirinin engeli hatta düşmanı!

Konuyu biraz açalım:

Bir bilgi aldığınızda tam olarak özgürsünüzdür. Yani bu bilgiyi kabul/red edebilirsiniz. Bir kenara kaydedebileceğiniz gibi eyleme de geçebilirsiniz. Oysa bir mesaj böyle değildir. Mesajı alan insan refleks olarak yapması gerekeni(!) yapar. Nasıl düğmesine basılmış bir zil çalmayı reddedemezse mesajlara tepkisi önceden belirlenmiş bir insan da kendisinden beklenen refleksi verir.

Doğal gaza zam geldiği bilgisi size ulaşınca bütçenizde bir kısıntı yapmayı veya kömür yakmayı düşünebilirsiniz. Ama bir gösteride yakılan Türk bayrağının görüntüsü bilgiden fazla mesaj taşımaktadır. Çünkü böyle bir görüntü karşısında sizin tepkinizin neler olabileceği önceden millî bilinç altınıza kodlanmıştır. Bu bayrağı yakanlar kadar bu görüntüleri size iletenler de kontrol düğmelerinize basmak gayretinde olabilirler.

« Zaman Gazetesi ırkçı mı oluyor? » başlığı altında eleştirdiğimiz şu habere bakalım: “Sünnetsiz kundakçı DTP adına kurban derisi toplamış” Bir tek cümle içinde şunları anlıyoruz:

• 1) Din istismarı yapılmış,
• 2) DTP adına hareket edilmiş,
• 3) Aynı kişi bir yere bomba koymuş, (? PKK)
• 4) Suçlu Müslüman değilmiş.

DTP’li veya Gayrımüslim olmak suç olmadığı halde gazeteci iki suç ile birleşik bir cümle kurmuş. Amacı bize bilgi vermek, meselâ sünnetçilere Diyarbakır’da şube açabileceklerini söylemek değil. O halde:

• a) DTP=PKK=Gayrimüslim biçiminde psikolojik savaş taktiği olabilir mi?,
• b) Bizim aramızda çürük incir, yassı tavuk yoktur mesajıyla dindar Zaman okurlarına göz kırpmak mı?

Tabi “namaz kılarken suçüstü yakalandı” veya “Tarihi eser kaçakçısı Ermeni imiş” şeklindeki örnekler çok. Dedik ya, bilgi ve mesaj vermek aynı şey değil. Mesaj veren gazeteci okuyucuyu bir şekilde okşamak, ona dalkavukluk etmek durumunda. Çünkü ondan bir beklentisi var. “Al bu bilgiyi, ne yaparsan yap” değil “al bu mesajı ve senden istediğim şeyi yap” diyor.

Bu noktada mesaj bir reklâm konumunda. Yani satınalma refleksini harekete geçirmek isteyen reklâm sloganları gibi:

• 1) Sana Margarin, özen gösteren anneler için, (ben kötü bir anne değilim, o halde…)
• 2) X saati, Y otomobili, kendine güvenen erkekler için (ben de kendime güvendiğime göre…)

Gazeteciliğin kârı

Gazetecinin düğmelerimize basmak için harcayacağı enerji ile bizi kullanarak elde edebileceği enerji arasındaki fark çok büyük olabilir. Kırmızı dügmeye basarak bir elektrik santralını çalıştıran mühendisi canlandırın gözünüzün önünde. Ya da Hiroşima’nın üzerine bombayı bırakan pilotun bastığı o “minicik” düğmeyi.

Bizim ülkemiz bu enerji farkını 1955’te yaşadı. Ayşe Hür’den dinleyelim:

“[…]saat 13.00’de radyolar, Selanik’te Atatürk’ün doğduğu eve bombalı saldırı yapıldığı haberini verdi. Öğleden sonra İstanbul Ekspres adlı 20-30 bin tirajlı bulvar gazetesi, haberi iki ayrı baskıyla kamuoyuna duyurdu. Sonradan öğrenilecekti ki, DP’yle ve MAH’la ilişkisi olan gazete sahibi Mithat Perin ve Yazı İşleri Müdürü Gökşin Sipahioğlu, Selanik’te bombanın patlayacağını önceden bildikleri için kâğıt stoku yapmışlar ve o gün tam 300 bin gazete basmışlardı.[…]”

Sonrasını biliyoruz. Onlarca ölü, yaralı. Talan edilen ev ve iş yerleri, korku içinde Türkiye’yi terk eden bir sürü insan ve … çok ucuza el değiştiren servetler!

Söz konusu enerji farkı nedeniyle görünürde hiç kârlı olmasa da bir çok holding gazete sahibi olmak istiyor. Görünürde diyoruz çünkü çok az bir çaba ile halkı korkuya itmek, hükümetleri devirmek mümkün. Böyle bir gücü elinde tutan bir patron büyük ihaleler, devlet arazileri veya vergi indirimleri söz konusu olduğunda rakiplerine göre avantaj elde ediyor.

Korunmak mümkün mü?

Bilgi ile mesajın birbirine karıstığını nasıl saptayabiliriz? Burada şaşmaz bir ölçüt “söylemek” ve “yapmak” arasındaki ayrımın yansımasıdır. Meselâ bir dernek toplantısında başkan tokmakla masaya vuruyor ve “oturum açılmıştır” diyor. Demesi toplantının açılması için gerekli ve yeterlidir. Söz ve eylem ayrılmaz biçimde iç içe geçmiş. Eğer “kapı açılmıştır” deseydi aynı karışıklık olmayacaktı. Kapının gerçek durumu başkanın sözünden üstün olacaktı çünkü.

Medyaya dönecek olursak şu tür örneklerle karşılaşırız: “Başbakana yakın kaynaklara göre…” veya “isminin açıklanmasını istemeyen bir yetkili dedi ki”. Burada gazeteci olmayan bir söylentiyi üretiyor ve iletiyor aynı anda. Bilgi ve mesaj kaynaşmış. Yalan olması hatta denetlenmesi imkânsız. Adeta “kadın kadındır, erkek ise erkek” gibi bir totoloji. “Türkiye’nin başkenti Bursa’dır” dersem yanılmış olurum. Ama “Türkiye’nin başkentinin Bursa olduğunu düşünüyorum” dersem?

Söylenti çıkararak yalanlanamaz gerçekler üretmek gazetecilerin en çok yaptıkları işlerden biri. Sonra da ateş olmayan yerden duman çıkmaz denecek ve söylenti halka mal olacak.

Ancak bu tecrübede somut olarak gördüklerimiz kendimizi korumak için de bize bazı ipuçları veriyor. Bilgi ile mesajın birbirine karıştığı bilgi kaynaklarına karşı temkinli olmak gerekiyor. Bir başka deyişle bir haber okurken/dinlerken kendimize şu soruları sorabiliriz:

• 1) Gazeteci aklıma mı hitab ediyor yoksa duygularıma mı?
• 2) Zekâma saygı duyulmuş mu yoksa benim yerime düşünüp karar verilmiş mi?
• 3) Bilgi ile mesaj birbirine geçmiş mi?
• 4) Aldığım bilgiyi kullanmakta özgür müyüm yoksa zihnimdeki bir kırmızı düğmeye basıldı mı?

Not: Bilgi ve mesaj doğası gereği birçok disipline komşuluk eden kavramlar. Bu konuya değişik açılardan bakmak için ileride yeniden değineceğiz.

…Bu makale ilginizi çekti ise…

Gazetecilik Neden Dibe Vurdu?

Gazeteciler bizi bilgilendiriyor mu yoksa aldatıyor mu?  Gazetecilik galiba dürüstçe yapılmasına imkân olmayan bir meslek. Çünkü birbirine zıt işlerin aynı anda icra edilmeleri gerekiyor: Öğretmenlik, savcılık, soytarılık, amigoluk…  Gazeteci kendisine bilgi verebilecek herkesle iyi geçinmek için biraz politik davranmak daha doğrusu yalan söylemek zorunda. Ama aynı zamanda ondan gözü kara bir savcı gibi olayların üzerine gitmesi, iyi bir hâkim gibi dürüst olması da bekleniyor. Bir bilim adamı gibi konuları derinlemesine irdelemesi ama sıkıcı olmadan toplumun her kesimini eğlendirebilmesi… Gazetecilerden halkı aydınlatmaları isteniyor ama aynı zamanda da halka benzemeleri. Yoksa gazeteleri satılmıyor, TV kanalları izlenmiyor. Bu koşullarda “gazeteci gibi” gazetecilik yapılabilir mi? Derin Düşünce yazarları sorguluyor…

Buradan indirebilirsiniz.